Q a t y s ý sh y l a r :  

1. Ketbuqa(1185-1260)
2. Kelbuqa – Ketbuqanyń aǵasy
3. Qanykeı – anasy
4. Zeınýddın (1222-1296) – Ketbuqanyń balasy
5. Shyńǵysqan(1158-1227)
6. Bórte
7. Tóle(1193-1232)
8. Batý(1208-1255)
9. Qulaǵý(1217-1265)
10. Móńke(1205-1259)
11. Beıbarys(1223-1277)
12. Qutyz– kóndigerler (mamlúkter) sultany
13. Aǵa-SHahın– bas ýázir
14. Ibragım qazy
15. Baqsylar
16. Ketbuqanyń jebeýshileri
17. Jaýshy

     

I   B Ó L İ M

 

 

B i r i n sh i   k ó r i n i s

  1227 jyl.  Shyńǵys han ordasy. Orda ishinde – Shyńǵys han, Bórte. Shyńǵystyń tizesinde Qulaǵý otyr. Belinde kishkentaı qylyshy bar. Aýyr tynyshtyq. Bórte (shydamaı). Qabaq baqqan qarashyńdy aıtpaıyq, qasyńdaǵy qalaýlyńnan bezinip, tórt kún boıy nár tatpastan, ashyq kúnde aza tutardaı ne kórindi?!. Shyńǵys han úndemesten, túnergen qalpy. Bórte. Aıaq asty taptalǵan topyraqty jer túgili, eki aıaqty baıǵustar keýdesine jasyrǵan jannyń ıesine aınaldyń. Qalaýyńa jaqsa – qaldyrdyń, jaqpaı qalsa – aldyrdyń! Kók aspannyń qudiretimen jaralǵan jahan júzin erkińshe bılediń! At tuıaǵy jetpegen ultaraqtaı jer qalsa, ol – erteńniń enshisi, uldaryńnyń úlesi. Tóbege kóz tikpeseń, tómengiń túgel tabyndy! Ol az ba saǵan, Temújin? Shyńǵys han túnergen qalpy. Bórte. Kók aspannyń yqylasy túskendigi emes pe – qara jerdiń betinde qaraqurtsha qaptaǵan pende bitkenniń kózin qaldyrdyń, kókiregin kómdiń! Qazir olar qudiretti Kókten emes, ózderindeı jumyr basty adamnan – Shyńǵys hannan qorqady! Shyńǵys han (oqys). Iá! Qorqady! Qorqady!.. (Sabasyna túse) Nege qorqady?! Qalaı oılaısyń, Bórte? Bórte. Qorqynysh – seniń qalaýyń. Qalǵan jurt qabaǵyńdy baqty, qalaýyńdy tapty. Shyńǵys han (ózine-ózi). Meniń qalaýym qorqynysh pa edi?.. Tili bar da, úni joq baıǵus adam balasy Maǵan qan sapyrǵan qaharly kóptiń biri dep úreılene júginbeı, qol jetpes Kóktiń uly dep úmit ete júgirgenin kútpep pe edim? Úmitti kózdep umtylyp, aqyrynda Úreıge aınaldym. Sol ma edi meniń muratym?.. Bórte Shyńǵysqa tańdana qaraıdy. Shyńǵys han. At jalyn tartyp mingeli, alakúlik ústinde arpalyspen kún keshsem, alapamen jan baqsam, qaıyrynan kútkenim – kóringenge jem bolǵan qalyń tobyr Birge ǵana tabynyp, Birge ǵana baǵynsa degen Úmit bolmap pa edi?!. Jer-jahandy jaılaǵan jan ıesi birin-biri atjalmansha talap jep, aspan astyn kón týlaqsha julmalaǵan dúregeılerden qutylyp, Biregeıdiń qanatynyń astynda qut kúzetse dep edim!.. Amal qansha, qarnyn baqqan adam balasy adasty! Bórte. Bálkim, óziń adasqan shyǵarsyń!.. Bir sát ekeýi de únsiz qalady. Shyńǵys han. “Adastyń” deısiń-aý... Joq, Bórte! Aspan astyn jaılaǵan jan ıesi bir demmenen tynystasa, olarǵa odan artyq ne kerek? Osy maqsat jolynda belýardan qan keshtim. Sonyń bári ózim úshin ǵana ma? Bórte. Qan qasappen qonǵan baq baıyrqalap qalaryna kim kepil? Shyńǵys han. Men! Men – kepil!.. Ótkenińdi umytsań, esińe salaıyn... Kúshtiniń qıanatynan kóz ashpaǵan qıattyń qaıǵysyn ǵana emes, qalyń muńǵuldyń qasiretin arqalaýǵa jaralǵan Esúkeıdeı bahadúrdiń túbine jabyǵa but arta bilmes jamandar jetti. Esi shyqqan Áýelindeı anany esik baqqan kúń etýge qumartty, esi kirip úlgermegen urpaǵyn – myna Meni qul etýge qumartty. Qolyma bilekshin, aıaǵyma kisen saldy. Quldyqtyń qandaı ekenin syrttan ǵana baqqam joq, az ǵana kún bolsa da, bastan keshtim. Sol az kúnniń ishinde erkindiktiń parqyna kózim jetti. Quldyqtan qutylaryma kóńilim sendi. Qutyldym. Qutylyp qana qoımadym, ózgelerdi qutqarýǵa umtyldym. Kóksegen muratyma kóldeneń kelgendi qynadaı qyryqtym. Olardy men joımasam, olar meni joıatyn. Amal qansha, qamytqa úırengen moıyn qalypty tirlik ete almaıdy eken. Topas tobyr sony uqtyrdy... Bórte (tańdana). Qanshama jyl qasyńda júrdim. Qystalańdy da, qýanyshty da bólistim. Kimdi de bolsyn jan tartyp, ish ashqanyńdy kórmedim. Búgingi mineziń qýantýdyń ornyna shoshytyp otyr, Temújin?.. Shyńǵys han. Men búgin bir tús kórdim, Bórte... Oıanyp ketsem, jas balasha dirildep, janarymnan parlaǵan jas omyraýyma quıylyp, jylap jatyr ekenmin... Bórte. Tús – túlkiniń tezegi ǵoı... Shyńǵys han. Túsimde: saýmaldaı aqboz at mingen Joshy ózi de appaq kıinip, kókke samǵap bara jatty. Buıyrsam da, jalynsam da, artyna bir qaıyrylmady. Aspanǵa ushyp kete berdi. Kók júzinen kóz aıyrmaı, qansha qadalsam da, kóre almadym. Tek... daýysyn estidim... Meni ózine shaqyrdy!.. Túsinbedim mánisin... Bórte (ózin-ózi aldaǵandaı). Altyn aıdarly ulyma qudiretti Kók aspannyń kóńili qulapty! Abyroıy asqaqtaıdy eken Joshymnyń! Shyńǵys han. Qaıdam?!. Ekeýi bir-birine tiktep qaramastan, únsiz qalady. Bórte. Qaraý oıǵa berilmeıik, Ketbuqadaı aqylmany turǵanda, Joshyǵa tóner qater joq! Shyńǵys han. Kete noıannyń Ashınadan taraǵan túrki ekenin umytpa!.. Bórte. Qaı tusqa bet bursań da, eki túmen jasaqpen janyńnan tabylatyn Ketbuqanyń adaldyǵyna shák keltirýiń oraısyz! Shyńǵys han. Túbi jat túrki túgili, qany bir qaryndastyń da jýsaýy birge bolǵanmen, jemsaýy bólek ekenin esimnen qalaı shyǵaraıyn?!. Bórte. Kóńiliń sekem alardaı, sertten taıǵan qaı jazǵan? Shyńǵys han. Kópten beri bir kúdik kóldeneńdeı beredi!.. Kúnnen-kúnge seıilýdiń ornyna qoıýlanyp barady! Bórte. Ol ne kúdik, aıtsań etti! Bálkim, janyń baıyzdar. Shyńǵys han. Men Ordaǵa oralǵaly, Joshy tóbe kórsetpedi-aý birde-bir! Qońyr kúzde Keróleńde uly-jińgir toı qyldym. Joshy ǵana kelmedi!.. Kerýen tartyp, kerneıletken Ketbuqany jiberdi. Sóz ustaryn attandyryp, ózi qalys qalardaı, osal ma edi ol jıyn?!. Bórte (shoshynyp). Ne dep tursyń, Temújin!? Óz balańnan kúdik alardaı, ne kún týdy?!. Qısaıa tartqan qyńyrlyq emes, qısyny kelmeı qalǵanyn Kete noıan aıtpap pa edi ózińe?! Shyńǵys han. Oıy bólek bolmasa, odan beri Ordaǵa at moıynyn burýdyń oraıy talaı kelmep pe edi?! Syrǵaqtap, syrttap júrgeni Ketbuqanyń jeteginde ketkeni bop júrmese, jarar da!.. Tizgin úzer tarpańdy buǵalyqpen býyp tastaý ýájip! Bórte. Tarpańyń kim? Ketbuqa ma, Joshy ma?! Shyńǵys han. Qyltadan baqqan aılaker kári kókjaldaı ońtaıly sátti qalt qylmas Kete noıan qaterli! Jolsyzdyqty jón tutqan Joshydan josyq úırenip, qalǵandary kúni erteń ár qıyrǵa qıalaı tarta bastasa, báıgege bas tige júrip tiktegen Uly muńǵul Ordasynyń aldyna esik baqqan qul-qutan at sarytar ermekke! Bórte. Basalqy aıtqan sózim emes, áıtse de kózsiz kúmán orǵa jyǵar. Baıybyna barǵaısyń! Shyńǵys han. Bórini qansha asyrasań da, tegine tartpaı turmaıdy. Inań Bilge tusynda ózine-ózi bı bolǵan bula kúnin kóksemeıtin túrki joq. Túrkilerdiń kúndiz oıyn, túnde túsin jaýlaǵan sol armannan Kete noıan qalys degenge kim sener?!. Muńǵul oǵy mert etken Taıbuqa men Buıryq esten shyqsa da, Jebe noıan basyn kesip, maǵan tartý jasaǵan Kúshliktiń ólimin qalyń túrki umyta qaldy degenge ılanbaıdy kóńilim!.. Tóle keledi. Tóle. Kóńilińiz seıildi me, áke? Shyńǵys han (kúrt ózgerip, sýyq). Aıta ber!.. Tóle. Úsh ulystan da habarshy keldi, qaǵan ıem. Úgedeı men Saǵadaıdyń ulysy ulǵaıa túsipti!.. Bórte (shydamaı). Joshydan ne habar bar? Tóle.  Joshy ulysynan qulja qobyzyn arqalap Kete noıan keldi. Jaq ashpady biraqta... Shyńǵys han. Kirsin! Ketbuqa kirip keledi. Shyńǵys han. Sóıle, Ketbuqa! Ketbuqa ún-túnsiz otyra qalady da, “Aqsaq qulandy” ańyrata tartady. Bári kúımen birge alýan keıipke túsedi. Shyńǵys han (kúı aıaqtala bergende). Ne deıt?!. Ne deıt mynaý suńqyldaǵan páleket?!. Joshy!.. Joshym!.. Joshym-aı!.. Shyńǵys han Ketbuqaǵa tesireıe qaraıdy. Ketbuqa qobyzdy ustata beredi. Shyńǵys han. Áket! Áket!.. Joı kózin! Shyńǵys han teńselip ketedi. Tóle qobyzdy alady. Ózgeleri demin ishine tarta qalǵan. Óli tynyshtyq.  Shyńǵys han (oqys). Batý!.. Batý!.. Tóle. Batý Ulytaýda ǵoı, qaǵan ıem... Shyńǵys han. Batý!.. Batý – ulys ıesi! Tóle (tańdana). Batý ma?!. Joshynyń tuńǵyshy... Ortana she?!. Shyńǵys han (sózin bólip). Joq! Murager – Batý! (Tólege) Otjegendi Ulytaýǵa attandyr! Batýdy taqqa otyrǵyzsyn! Ulysqa ıe bolsyn Batý! Tóle. Maqul, qaǵan ıem! Shyńǵys han Ketbuqaǵa shanshyla qaraıdy. Kók buqa bastaǵan jebeýshiler Ketbuqany aınala qorshaı turady. Shyńǵys han  túnerip ketedi. Qulaǵý túregeledi. Qulaǵý (Shyńǵysqa). Maǵan ulys beresiń be, Uly Boǵda qaǵan? Shyńǵys han Qulaǵýǵa qadala qaraıdy. Qulaǵý miz baqpaıdy. Shyńǵys han. Ulys qylyshqa bitedi!.. Qylyshyńdy saıla áýeli! Qulaǵý (qylyshyn sýyryp alyp). Qylyshym bar, mine! Bári Qulaǵýǵa qarap qalady. Árqaısynyń kóńilinde – ár qıly oı. Shyńǵys han. Kete noıan! Úmit etken Joshyma serik boldyń. Adaldyǵyńa shágim joq. Endi Qulaǵý... Erteńinen úmit etken nemerem Qulaǵý... saǵan amanat! Atalyq ettim. Bar! Ketbuqa  ketedi. Tóle (qyzǵanyshyn jasyrmastan). Bul qalaı bolǵany? Qulaǵýǵa atalyqqa jaraıtyn er noıandar ózimizde az ba edi!.. Dáripteıtindeı kim edi bul Ketbuqa?! Shyńǵys han (sál únsizdikten soń). Ol túrki ǵoı... Túrki! (Tólege) Sen de attan! Tóle ketedi. Shyńǵys han tunjyrap sala beredi. Býlyǵyp otyrǵan Bórte syńsı bastaıdy. Shyńǵys han (Bórteni keýdesine basyp). Sur jylandaı sum ajal!.. Meniń bosaǵama da jyljyp jetken eken-aý!.. Shyńǵys han jan-jaǵyna sekemdene kóz júgirtedi. Bórte Shyńǵysqa shoshyna qarap qalǵan.    

E k i n sh i   k ó r i n i s

  1227 jyl.   Dańǵyra qaǵyp, qobyz sarnatyp, Shyńǵys hanǵa ólim tilegen baqsylar oınaǵy. Ortada – moınyna ala belbeý asynyp, kózinen jas parlaǵan Kelbuqa shaıqala teńselip otyr. Kelbuqa (kúńirene). Ýa, táńirim! Kóz jasymdy kórgeısiń! Tileýimdi bergeısiń! Baqsylar (ulardaı shýlap). Ýa, táńirim! Bere gór!.. Kelbuqa. Ýa, táńirim! Jolyńa quljadaı qoshqar atadym! Baqsylar. Qabyl! Qabyl! Qabyl!.. Kelbuqa. Bulandaı buqa atadym! Baqsylar. Qabyl! Qabyl! Qabyl!.. Kelbuqa. Maýyrdaı býra atadym! Baqsylar. Qabyl! Qabyl! Qabyl!.. Kelbuqa. Sýyndaı aıǵyr atadym! Baqsylar. Qabyl! Qabyl! Qabyl!.. Kelbuqa (ashýlana). Qabyl!.. Qabyl!.. Qashan qabyl bolady!? 1-baqsy. Qabyl emeı, nemene? – Keýdemdegi ker jylan Túımedeıin túıildi! Tóbesine dushpannyń Ólim jelin úıirdi! Qula túzde kóz arbap, Qulan bolyp qutyrdy! Temújinniń tekti uly Qara jerge jutyldy! Baqsylar. Qabyl! Qabyl! Qabyl!.. 2-baqsy. Qabyl emeı, nemene?  – Shyrqyńdy alǵan Shyńǵystyń Shańyraǵy shaıqaldy! Ajdahany ańdyǵan Ajal bary baıqaldy! Ańdaǵanǵa Ajaldyń Bolmaıdy eken almasy! Mańdaıyna Tajaldyń Basyldy ólim tańbasy! Baqsylar. Zaýal! Zaýal! Zaýal!.. Qanykeı keledi. Qanykeı (Kelbuqaǵa). Moınyńa ala belbeý sap, Táńirini mazalardaı, ne kún týdy basyńa?! Kelbuqa. Kúnniń betin kúrgeılep, qara túnek ornaǵaly qansha jyl?! Basymdaǵy baq, qutymdy qashyrǵan Temújinge ólim tilep otyrmyn! Tań bozymen talasa aıtqan tileýim Táńirimniń qulaǵyna shalynar! Qanykeı. Ózgege ólim tilegenshe, ajdahanyń aýzyna ózi attanǵan baýyryń Ketbuqanyń amandyǵyn tileseń etti!.. Kelbuqa. Ózekti janǵa bir ólim... Qanykeı. Tabyt qaqqan tileýdiń artynda qaıyr bolmaýshy edi! Qoısań etti osyńdy!.. (Baqsylardy nusqap) Tarat mynalaryńdy, shıbórideı shýlatpaı! Kelbuqa (baqsylarǵa). Tara, túge!.. Baqsylar taıyp turady. Qanykeı. Biriń qıyrǵa, biriń shıyrǵa tartyp, aǵaıyndy ekeýińe ne jetpeıdi osy? Kelbuqa. Qysqa borbaı, qysyq kóz zálim muńǵul aıarlyqpen qoltyǵyna sý búrkip, dáribin asyrǵanǵa Ketbuqanyń janaryn shel qaptaǵan syńaıly!.. Jamanatqa qansha qımaı tursań da, kórer kóziń bolǵan soń, kóńil senbeı qalmaıdy eken. Qanykeı. Kóńilińdi sýytardaı, neden jazdy Ketbuqa? Kelbuqa. Qarymta qaıtar oraıda qanyna tartpaı qalǵany qan qaraıtyp turǵan joq pa Keteniń! Tulymdymdy qul qylǵan, burymdymdy kúń qylǵan has dushpanǵa qasqara shabý ornyna, qabaǵyn baǵyp, qudaıdan emes, qulannan ólgen Joshyǵa joqtaý aıtyp ketkeni ózegimdi órtep tur! Qara ormandaı elime órtteı tıgen ata jaýymnyń joqtaýyn asyrǵansha, ońtaıy kelip turǵanda qalyń eldiń qamy úshin berkinip sadaq asynbas pa?! Qanykeı. Áı, balam-aı, bosaǵadan arǵyny kóre almaı-aq qoıdyń-aý!.. Ketbuqamnyń kózdegeni túpte ǵoı, túpte!.. Kelbuqa (eleýreı). Muńǵuldardyń shańyraǵynda qobyz oınar kún jetti! Táńiriniń kózi túzý dál búgin! Bassyz qalǵan Ordaǵa “Qaptaǵaılaı!” qaptasaq, has dushpanda qarsy turar qaırat joq! Tórt myń sarbaz tótep bere almaıdy! Tizgin qolǵa tıedi! Ulysqa ıe bolamyz! Qanykeı. Júrip ótken jolynda sorǵalaǵan qan, soıqaqtaǵan iz qalǵan Temújinniń jer qaıysqan jasaǵy qaraqurtsha qaptasa, aspanyń alaqandaı, jeriń tebingideı qýyrylar! Jaqqan otyń oshaǵyńda tunshyǵar! Tizgin úzip, túzge tartpaı, jónge kósh! Kelbuqa. Sóılegende aýzyńa sóziń syımaıdy, ne qyl deısiń sonda?! Qarap jat ta, qynadaı qyryl deımisiń? Qanykeı. Joq! “Ala daýyl kezinde toz-toz bolǵan esil el esin jıyp úlgersin... Arystannyń aýzynda, shyńyraýdyń túbinde jatqan arman jaryp shyǵar bir kúni! Tek sol kezde jula tartpaı, judyryqtaı jumyla alsaq, jarar edi!” – demep pe edi keterinde Ketbuqa. Sekeminiń mánisin endi sezdim... (Kelbuqaǵa) Já, Kelbuqa! Jasyń úlken bolsa da, Ketbuqanyń jolyn baq, keńesine qulaq as! Aq sútimniń óteýine surarym osy ǵana! Kelbuqa (renishti). Ardaqtaǵan kósemi bulyń-bulyń armannyń buldyr-buldyr kóleńkesin maldanýdan aspasa, endigi naıman jurtynan narkesken uldyń týaryna kúpti kóńil senbeıdi!.. El namysy jolynda jannan bezgen jampozdyq Er Kúshlikpen birge ólip, baqılyqqa kómilgen eken! Qanykeı. Er týmaıtyn el bolmaıdy, Kelbuqa! Bátýaly birlik jetpeı jatady. Táńiri súıgen Inań Bilge qaǵannan qalǵan jurtty ajdahanyń aranyna bermeske belin býǵan Buıryq han men Taıbuqanyń qýaty Temújinnen kem be edi? Jeme-jemde jalt burylǵan Jamuqadaı jaltaqtardyń kesirinen mert boldy. Biliginiń asqanyn jaqyny túgili, jat bilgen, týmysy tekti Kúshlik han atajurttan jyraqta aıaǵynan aldyrǵan abadandaı alysyp, kúńirene kún keshti! Qara bastyń qamyn ǵana kúıttese, qaraqytaı jerinde kúıeý bolyp bylqyldap, qaıynata tartý etken altyn taqtyń býymen saıran ǵumyr keshýge aqyly kemdik etti me? Joq, jat qolynda talanǵan Naıman súme, Aqbalyq, Tarsakentteı qonysty qalyń naıman balasynyń qolyna qaıtarsam dep alysyp, jannan beze alas urǵan bolatyn. Tamyrynda Taıbuqadaı tarlannyń tarpań qany týlaǵan,  bóri minez Kúshliktiń de túbine altybaqan alaýyzdyq jetti ǵoı!.. Kelbuqa. Alalaýdan óziń de qur alaqan emessiń-aý, sheshe... Ketbuqanyń yńǵaıyna jyqqaly, aqıqatty bura tartyp ákettiń. Shyndyq basqa bolatyn. Qanykeı. Men biletin, el biletin aqıqat – osy ǵana. Kelbuqa. Joq, sheshe! Kún túbine kóz tigip, tórt qıyrǵa qalaýynsha kósh túzgen, saıyn dala tósinde salýaly boz ordasyn qondyryp, salqam-salqar tirlik keshken jurtymnyń ashyq kúnde tóbesine jaı túsip, quba jonda quzǵynǵa jem, qurtqa azyq bolýynyń obaly – Gúrbesý hanym moınynda! Qanykeı. Tek! Inań Bilge qaǵandaı ulǵa jaryq syılaǵan qasıetti anaǵa til tıgizbe! Kelbuqa. Óziń aıtqan Inań Bilge qaǵannyń jolyn kesken Gúrbesý hanym bolmasa, tozǵan qazdaı toz-tozymyz shyqpas edi-aý búginde! Aıbarynan aspan asty bórlikken qaharly qaǵan órkókirek shesheniń: “Qońyrsyǵan ıisti, qomyt-qomyt kıimdi baıǵustardy qaıtesiń?!.” – degen menmen sózinen asa almady. Ajdahanyń moıynyn kesirtkedeı kezinde burap alý Buqa hanǵa sol sátte qazǵa tıgen qyrǵıdyń oıynyndaı bolatyn... Amal qansha?!. Temújindi pir tutyp, jalyn tikteı bastaǵan muńǵuldardy mensinbeı, astamsýdyń aqyry býyrshyndy muzǵa jyqty! Qýana daýystap, Zeınýddın keledi. Zeınýddın. Áje! Áje!.. Kókem!.. Kókem keldi! Ketbuqa keledi. Qanykeı. Qulynym-aý, aman-esen jettiń be?!. Kúnshyǵysqa qaraı-qaraı kóz taldy!.. Úrkinshi oıdan derttengen kóńil shirkin alańynan endi ǵana aıyqty-aý!.. Ketbuqany qushaqtap, mańdaıynan súıedi. Kelbuqa. Ózin taqqa qondyrǵan urańqaı Tuǵyryl qaǵan men Buqa handy aıamaǵan Shyńǵystyń oıy qalaı oıysaryn bile almaı, ý jutqandaı kúı keshtik!.. Kelshi beri, baýyryma basaıyn! Ekeýi tós túıistiredi. Zeınýddın. Kóke!.. Ketbuqa Zeınýddındi qoltyǵynan kótere, mańdaıynan ıiskeıdi de, qaıta túsiredi. Janyndaǵy qobyzyn beredi. Ketbuqa. Bara ǵoı, balam. Quba-tegin babańnyń qobyzyna abaı bol! Zeınýddın ketedi. Qanykeı. Men de kettim. Jurtqa habar bereıin. Ketedi. Kelbuqa. Jasyń kishi bolsa da, jolyń úlken, tilińdi aıt! Han Ordańda ne bop jatyr? Ketbuqa. Joshy handy jer qoınyna tapsyrdyq. Ulys bıligi Batýǵa kóshti. Kelbuqa. E-e!.. “Endigi bas ıemiz Batý boldy, dárgeıine jyǵylyp, bata berip keldim” de!.. Jón-aq!.. Abaılaǵaısyń, alaıda! Búgin “Noıanym” dep arqadan qaqqan ata jaý kúni erteń “Endigi joıarym!” dep artyńnan atpasyna kim kepil?! Ketbuqa. Oraıy kelse tobyqtan qaǵyp qalýǵa qumarsyń-aý, baýyrym!.. “Ejelgi jaý el bolmasyn” men bilmeıdi deımisiń? Buqa handaı bilgesinen kóz jazyp, qut daryǵan qonysynan aırylyp, ańyrap qalǵan qalyń jurtty qaıtermin?!. Kelbuqa. Jaýǵa basta! Qaıqy qara qylyshyń bolýǵa men ázirmin! Ketbuqa. Qanjyǵadan qan keship, qaljyraǵan bul elge qylysh emes, tynys kerek dál qazir. Sony qalaı uqpaısyń?!. Kelbuqa. Párýanadaı sandalyp, arýanadaı bozdaǵan qaryndastyń kóz aldynda kúıik bolyp júrgenshe, ala balta qolǵa alyp, ala kúlik ústinde ata jaýmen alysa ajal qushsam arman ne!? Ketbuqa. Qan qasaptyń qasireti aıyqpastan, otqa aıdap, eldi qyram deseńshi! Kelbuqa. Aıtpaǵyń ne sondaǵy? Shyńǵys hannyń shylaýyna oralyp, shyrǵasyna shyrmalý ma?! Ketbuqa. Jarasyn jalap jazyp almaı, bóri apannan shyqpaıdy... Kelbuqa. Apan aýzyn ańdýmen artyn maıǵa bóktirgen bórińnen azý tisin aqsıtqan arystanǵa atylyp, ajal tapqan bóltirigim ardaqty! Ketbuqa. Bórilikke jetpesten, bóltirikteı qıylsa, ózin-ózi óshirgeni emes pe?! Janushyra júgirip, Zeınýddın keledi. Zeınýddın (entige). Kóke! Kóke!.. Ájem... ájem... ana jaqta!.. Ketbuqa, Kelbuqa (shoshyna). Ne?! Ne bop qaldy?.. Durystap aıtshy, sen óziń!.. Zeınýddın. Ájem!..  Ana jaqta!.. Ájem!.. Ketbuqa men  Kelbuqa Zeınýddınniń sońynan ilese, júgirip ketedi.    

Ú sh i n sh i   k ó r i n i s

  1227 jyl.  Dala. Ógizdiń bas súıegi ilingen sıda tal. Ketbuqa shyǵady. Qolynda – qulja qobyz. Tal túbinde kókke qol jaıyp, dýa oqıdy. Jantorsyǵyn alyp, ashady da, taldy aınala qymyz quıyp shyǵady. Maldas qura jaıǵasqan soń, qobyzyn ańyratyp-ańyratyp jiberip, ara-arasynda aıǵaılap alady. Ketbuqa. Ýah-h!.. Aı múıizdi aq qoshqarym bastaǵan Aqtyly qoıym seniki; Qamystaı súıir qulaqty, Qara meńdi, móldir kóz, boz aıǵyrym bastaǵan Boz ala jylqym seniki; Túsinen kisi túńilgen qara býram bastaǵan Keleli túıem seniki; Qaraǵaıdaı múıizi qarqaradaı qaıqaıǵan Ala buqam bastaǵan Myńǵyrǵan malym seniki! Ýah-h!.. Qasıetti kók buqa! Qanykeıdeı anama Alty aı boıy shúılikken Dertke daýa bere gór! Qobyzyn bozdatyp-bozdatyp jiberedi de, ornynan alas ura atyp turyp, zikir salǵan boıy ógizdiń bas súıegine mańdaı tireı, qalshıyp qalady. Zeınýddın shyǵady. Zeınýddın (maqtana). Kóke! Boz qunanyma bas bildirip aldym! Ózim úırettim! Qarańyzshy, kóke, minip keldim!.. Ketbuqa Zeınýddınge burylyp, jansyz janarmen tesireıe kóz tigedi. Zeınýddın bir sát ańyryp turyp qalady da, shoshyna sheginshektep shyǵyp ketedi. Ketbuqa bas súıekke qaıtadan bas súıeıdi. Kelbuqa shyǵady. Kelbuqa. Ana balaǵa ne kórindi? Aldy-artyna qaramaı, quıynperen ushyp barady! Jazym bolmasa jarar edi?!. Ketbuqa máńgire burylady. Ketbuqa. Bala?.. Qandaı bala?!. Kelbuqa. Zeınýddındi aıtam. Astyndaǵy qunanyn basqa-kózge tópelep, ushyp bara jatyr ǵoı!.. Ketbuqa. Zeınýddın?.. Ol qaıdan júr bul jerde?!. Kelbuqa. Ne deıt?! Ketbuqa bas súıekke qaıtadan bas súıeıdi. Kelbuqa (ózine-ózi). Keıingi kezde tirliktiń qıýy qasha bastady-aý?!. Anamyzdyń jaıy anaý – tynysy bar demeseń, tirshiliktiń izi joq. İnimizdiń isi mynaý – bar men joqtyń arasy. Kózi de – jat, sózi de – jat búgingi. Basqasy basqa, qalyń naıman jıylyp, “Noqta aǵa” tutyp turǵanda alashaǵyn ala almaı, toǵyz taıpa jurt aldynda teris tańba ıelenip qalǵanymyz uıat boldy bárinen!.. Mázbýra-ana atymen ant berisken jandardyń arasynda alaqashpa biri de joq bolatyn. Qanyna tartpaı, qarysyp qalǵan – taǵy ózim... Óz qolymdy ózim qalaı keseıin?!. Anamyzdyń aıtqanyna, aǵaıynnyń beıiline jyǵylyp, jasy kishi bolsa da, jolymyzdy bergende kútkenimiz sol ma edi!? Beri tartar jón aıtsam, keri keter is qylyp, jigerimdi qum ettiń-aý, Ketbuqa!.. Áı, Ketbuqa-aı... Ketbuqa!.. Ketbuqa burylyp qaraıdy. Ketbuqa. Qorqyt baba buryldy! Quba-tegin qaıyryldy! Kók táńirine táý ettim! Kún men Aıdan kúsh aldym! Kók bóriden nár aldym! Aǵash – Ana, Sý – Ana, Topyraq – Ana alǵady! Aıyǵady anamyz! Kelbuqa. Qashan? Ketbuqa. Osynda jetkiz! Joq! Ózim... ózim baramyn! Ketbuqa adymdaı basyp ketedi. Kelbuqa sońynan ilesedi.    

T ó r t i n sh i   k ó r i n i s

  Kıiz úıdiń ishi. Qarakóleńke. Tórde Qanykeı jatyr. Bas jaǵynda bir baqsy, eki ıyǵynyń tusynda eki baqsy otyr. Ketbuqa men Kelbuqa kiredi. Túpkirden qylańytyp appaq beıneler – Ketbuqanyń jebeýshileri eles beredi. Ógiz keıpindegi jebeýshiler ortasynda Kók buqa aıryqsha kórinedi. Úıdegi baqsylar búrisip qalady. Ketbuqa (Kelbuqaǵa). Mynalar qaıdan tap bolǵan? (Baqsylarǵa) Bosatyńdar bul jerdi! (Tórdegi baqsyǵa) Táńiriniń shuǵylasy jolynda kóldeneńdep nege otyrsyń!? Tur, bylaı! Baqsylar taıyp turady. Ketbuqa (Kelbuqaǵa). Sen de bar! Kelbuqa jaqtyrmasa da, ketedi. Ketbuqa Qanykeıdiń basynan aıaǵyna, aıaǵynan basyna deıin alaqan tıgizbeı sylap ótedi de, zikir sala bastaıdy. Zikir ústinde sóılep qoıady. Jebeýshiler qosyla bıleıdi. Ketbuqa. Ýah-h!.. Keróleńniń kók muzyn Sary maıdaı eritken, Ker bıeniń qulynyn Boz ingenge telitken Tóbe-táńiri, medet ber! Ýah-h!.. Qulja qobyz bozdatyp, Qara sýdy qaq jarǵan, Qara tasty qaq tilgen Quba-tegin, medet ber! Ýah-h!.. Onon darıa kóbesin Oıran qylyp oınaǵan, Keróleń darıa kóbesin Kezdikpen kesip oınaǵan Ejese baqsy, medet ber! Ýah-h!.. Týmaı jatyp týlaǵan, Týarynda Qaraspandy sý alǵan, Qara jerdi qum alǵan, Tirliginde ajalymen arbasqan, Atanyń qadirin bilmegen, Ananyń sútin embegen Baqsy piri – Qorqyt baba, medet ber! Ýah-h!.. Ketbuqa talyqsyp toqtaıdy. Kók buqa Qanykeıdiń keýdesinen shubarala jylandy sýyryp alady. Jebeýshiler jylandy bir-bir býyp, Kók buqaǵa qaıtarady. Kók buqa Ketbuqaǵa beredi. Ketbuqa jylandy Qanykeıdiń basynan aınaldyra, alastaıdy. Ketbuqa. Alas! Alas, páleket! Aǵyp jatqan sýmen ket! Ushyp jatqan býmen ket! Ala daýyl qummen ket! Qaraý pıǵyl summen ket! Janyp jatqan otpen ket! Jaýǵa atylǵan oqpen ket! Alas! Alas, páleket!.. Ketbuqa jylandy syrtqa shıyryp jiberedi. Kók buqa Qanykeıdi basynan, basqa jebeýshiler jan-jaǵynan qaýmalaı demep, turǵyzady da, yǵysyp uzaı beredi. Qanykeı (úreılene kózin ashyp). Qulynym-aı! Qasymda ekensiń ǵoı!.. (Ketbuqany qushaqtap) Tús eken ǵoı kórgenim!.. Aqsarbas! Aqsarbas atadym Táńirge!.. Ketbuqa. Janyń baıyz tappastaı, ne kórdiń, sheshe? Qanykeı. Qaraly habar arqalap, Qaraqorymǵa sen ketkeli kóńil kúpti, kóz ashyq. Tún balasy alańdaýmen uıqy joq. Qur súldemdi súıretip júrgennen be, áıteýir, ózińdi aman kórgen soń, ál-dármennen aırylyp, qalǵyp ketippin... Kók buqany jetektegen qasıetti Mázbýra-ana aıan berdi túsimde... Ketbuqa. Mázbýra-ana túsińe ense, jaqsylyqtyń joralǵysy emes pe? Qanykeı. Jaqsylyqqa jorýǵa kórgen tústiń syńaıy nyshan bermeı turǵan joq pa, balam-aý!.. Ketbuqa. Tústiń qalaı bolmaǵy – jorýshydan. Ońǵa joryp baǵaıyn, ne kórseń de, buljytpastan baıan et. Qanykeı. Ózińdi kórdim!.. Qamqa saýyt kıinip, qaıraǵan naıza qolǵa alyp, qoramsaqty qadaý oqqa toltyryp, qara kúlik ústinde qara jolǵa bet túzdiń! Sol-aq eken, tynyp turǵan dalanyń tynyshtyǵyn tilgilep, qara ógizdiń terisimen qaptalǵan qaıyń dabyl qaǵyldy! Kómeıine kórbaqa tyǵylǵandaı tunshyǵyp, úreıli syrnaı úzdikti! Omyraýyma qadaǵan túımem byrt-byrt úzildi, kóńilim nildeı buzyldy! Ǵaıyptan taıyp tap bolǵan Mázbýra-ana sol mezet: “Keregesin kere jaıyp, aty uranǵa aınalar Ketbuqadaı ulyńdy uzaq sapar kútip tur! Aq tileýmen attandyr!” – dedi-daǵy aq saǵymmen astasyp uzaı berdi. Sońynan sen de ilestiń!.. Qaıyrylmadyń artyńa!.. Sum júregim sodan sekem alady!.. Kelbuqa kirip keledi. Kelbuqa (Qanykeıdi qushaqtap). Qorqyttyń ǵoı, sheshe!.. Qaramaǵan baqsy, qushnash qalmady! Alty aı boıy oıanbadyń!.. Qanykeı (túsinbeı). Jaryǵym-aý, ne deısiń? Kelbuqa. Shynymen-aq bilmeısiń be, sheshe?! Kenetten kesel jabysyp, alty aı jattyń es-tússiz... Ketbuqanyń arqasynda aıyqtyń! Ketbuqa. Anamyzdy qasıetti Kók buqa jebedi ǵoı!.. Kók buqany jibitken ekeýimizdiń aq-adal tileýimiz emes pe? Kelbuqa tunjyrap qalady. Kelbuqa (Ketbuqaǵa). Keshir! Qudiretińe kóz jetti! Basymdy ıdim aldyńa! Kúpir oıǵa boı shaldyryp, adasyp kelgen kókeńdi keshirgeısiń, baýyrym!.. Ketbuqa (qushaqtap). El tunyǵyn laılamasa bolǵany, aǵa men ini renishi eleńdeýge turmaıtyn ótkinshi jaýyn emes pe? Alańdama, kóke! Ekeýi qushaq aıqastyra turyp qalady. Qanykeı. Ertaǵy men Kertaǵydaı sán túzip, jarasqan qos qulynymnyń osy sátin kóp kóre kórme, Táńirim!.. Zeınýddın keledi. Zeınýddın. Kóke! Jaýshy keldi! Ordadan keldi! Jaýshy keledi. Jaýshy. Kete noıan! Boǵda Shyńǵys násili Batý hannyń habaryna qulaq sal! (Paýza). Aspan tektes Uly qaǵan dúnıeden ozdy!.. Batý han Ordaǵa shaqyrdy! Bala-shaǵańdy ala júr! Jaýshy ketedi. Qanykeı. Túsimdegi kórgenim óńimde kez boldy ma!? (Ketbuqaǵa) Mańdaıyńnan ıiskep, maýqymdy basyp qalaıyn, kelshi beri! Ketbuqany qushyrlana qushaqtap, turyp qalady. Qanykeı. Qulynym-aı! Ózińe Jaryq sáýle syılarda – Boz ingenshe bozdadym, Boz bıeshe týladym! Út aıynda ulyǵan Arlan bóri búıregin Ash kúzendeı ańsadym; On aınala oralǵan Or jylannyń etine Eshkiemerdeı emindim; Qara bultty qaq jarǵan Qana búrkit qanyna Qasqyrdaıyn qumarttym; Qalbań-qalbań júgirgen Qara aıýdyń sútine Sýsamyrdaı sýsadym; Jonda jalǵyz jorytqan Jolbarystyń júregin Kóz qurtyndaı kóksedim! Bárin de iship, jep edim! Sonda týǵan sen ediń! Qaı qıyrda júrseń de, Kók táńirim qoldasyn! (Jerden bir shókim topyraq alyp, appaq oramalǵa túıip beredi). Tileýimdi topyraqpen birge túıdim, qulynym! Ózim munda qalsam da, janym birge ózińmen! Oramaldan qol úzbe!.. Ketbuqa. Beren saýyt kısem de, júregimniń tusyna qalqan etip ustarmyn! Kelbuqa. Jolyń bolsyn, baýyrym! Ketbuqa. Elge ıe bol, kóke! Keliniń men Zeınýddındi Ordaǵa óziń alyp kelersiń. Men attanaıyn. Zeınýddın (jylamsyrap). Kóke! Men she? Meni qashan áketesiń? Qaldyrmashy!.. Ketbuqa Zeınýddındi kóterip alady. Ketbuqa. Qalmaısyń, balam!.. Qaldyrmaımyn!.. Barlyǵy syrtqa betteıdi.        

Iİ   B Ó L İ M

B e s i n sh i   k ó r i n i s

1251 jyl.  Onon jaǵalaýy. Uly qaǵannyń ýaqytsha Ordasynda Móńke jalǵyz. Taqqa súıene, oılanyp qalǵan. Móńke. Jasyn ata jaýardaı túıilip kelgen qara bult qalaısha ońaı tarqady?.. Syry nede?.. Uly qaǵan urpaǵynyń ishinde osy taqqa otyrýdan urlana úmit etpegeni bar ma edi?.. Joq qoı, joq! Keshe de, búgin de!.. Biraq bári Uly Boǵda qaǵannan qalǵan taqtan bas tartty?!. Qandaı syr bar bul jerde?.. Qaterlisi Batý edi, ol da meniń yǵytyma jyǵyldy. Tipti Uly bılikke jantalasa umtylǵan Kúıiktiń basyn alyp, maǵan jol ashqan da – sol! Batý! Ol nege beıil bere qaldy?.. Álde... “Soǵyssyz tańy atpaǵan Kúıiktiń janyn alǵanda, seniń janyńdy alaqanda oınatý óz qolymda” degen emeýrin be?!. Seneri kim sondaǵy?.. Kim?!. Baýyry Berke me?.. Álde Qubylaı ma?.. Qubylaı!?. Joq, múmkin emes! (Oqys) Ketbuqa! Kete noıan! Eki túmen sarbazy qashanda saqadaı-saı turatyn Kete noıan! Uly Boǵda qaǵannyń aldynda aıyl jımaǵan Kete noıan! Joshyny joldan taıdyryp, qaǵan áke qaharyna qarsy qylyq tanytardaı tarpań minezge baýlyǵan da – osy, Ketbuqa! Jıyrma bes jyl boıyna Batýdan irge aıyrmaı, qosynyn qatar qondyryp, qońsylasa júrgende, dittegeni basqa onyń! Qater ol! Qater!.. Batý hannyń ózi de túpten tartqan jylym oıly Ketbuqanyń jeteginde júrmesin!.. Uly Shyńǵys qaǵannyń ózi shyrǵalap ustaýdy qosh kórgen joq pa ony?! Ketbuqa – qater!.. Aıyrý kerek! Batý men Ketbuqany aıyrý kerek! Qulaǵý keledi. Qulaǵý. Jahanger Shyńǵys urpaǵyna laıyq qareket qyldyq bul joly! Razymysyń, Uly qaǵan? Móńke (astarly). Atamyzdyń taǵyna laıyq muragerdiń biri sensiń, Qulaǵý!.. Qulaǵý. Tirligimde aldyńdy kese qoımaspyn, alańdama, baýyrym! Móńke. Senemin, senem! Tóle qaǵan uldary birine-biri qas qylmasyn bilemin. Biraq bizden basqa da Shyńǵys qaǵan urpaǵy jer basyp júr. Umytpa! Qanymyz bir bolsa da, qamymyz bólek. Qaryndastyń búgingi qabaǵyna máz bolmaı, qareket qylmaq jón shyǵar! Qulaǵý. Qareket deısiń, qareket!.. Jer qaıysqan qolmenen Qubylaı ketti Shyǵysqa! Sýretke syıynǵan Qubylaı putqa táýáp etkenderdiń etegin túre qýalap, Ulan darıaǵa tirideı aǵyzar! Qutyrynǵan býradaı býyrqanǵan Qubylaı has dushpannyń qanyna at sýarmaı toqtamasy aqıqat! Qareket degen osy emes pe! Osy ǵoı! Móńke. Onyń ras. Qubylaıdyń qaharyna ilikkender shybyn janyn qoıarǵa jer taba almaı, jannan kesher ózderi-aq! Qulaǵý. Batysyńdy Batý jaıǵady! Qazir men attanamyn! Kúnshyǵysqa qunjyńdap, topyraqqa tońqańdaǵan musylman bitkendi murnynan tizip, qoısha aıdarmyn kúni erteń! Batý men Ketbuqa keledi. Batý. Aryndamaı, aqylǵa salǵan jón bolar. Aptyqpa, Qulaǵý! Ámirshileriniń alaýyzdyǵy taýsylmaıtyn Dımashyq pen Baǵdatty alýyń ońaılaý tıer! Alaıda kóz ashqaly kórgeni soǵys bolǵan Mysyr kóndigerlerin baǵyndyrý osal soqpas! Móńke. Bul ne sóziń, Batý!? Qulaǵýdyń aıbar-dańqy asyp keter dep qyzǵanýdan saýmysyń?!. Qulaǵý (shart etip, Batýǵa). Abyroıym asar bolsa, aspanǵa qol jaıyp tileý etip almaspyn! Aldaspannyń júzimen, kók súńginiń ushymen qan shaıqap júrip alarmyn! Kese turma jolyma! Kesirge jazyp júrersiń! Ketbuqa. Qulaǵý noıan! Sabyr et! Batý hannyń aıtqany – janashyr aǵa aqyly. Musylmandar jurtyna jasalar joryq alqyndyny kótermes! Aldy-artyn bajaılap, kelege sala otyryp, asyqpaı ázirlengen abzal. Qulaǵý. Ajalyńnan basqanyń tez tynǵany abyroı! Móńke. Jón aıtady Qulaǵý! Aıbarynan aı jasqanǵan aldaspanǵa musylman ne, káýir ne?! Bási bireý báriniń – qara basy qarynyna baǵynǵan, shýyldaǵan kóp qarǵa! Kókti tilgen qyrannyń kóleńkesi-aq jetedi shybyn jannan bezdirýge olardy! Batý. Yqty-jarǵa qaramaı, asyǵa attanǵanyńda, aldyńnan kútip alary – abyroısyz ajal bolyp júrmesin! Ketbuqa (Batýǵa). Albyrt jastyq ańǵyrt kelmek. Sabyr aılańyz, han ıem!.. Móńke (mán bere). Kemeńger Shyńǵys babamyz “Qabaq baǵar qarashym” dep qomsynbaı, Súbedeı men Jebeniń qatarynda qadirlep, “Noıanym” dep zor tutqan Kete noıan sabyrǵa shaqyrady... Arynyńdy bas, Batý qaǵan! Qulaǵý (Móńkege ilese). Iá, ıá.., Kete noıandy tyńdaıyq, Batý noıan! Batý (ashýyn irke). Ketbuqanyń keńesiniń jany bar. Ógeı jurttyń joǵyn joqtap, soıylyn soǵyp júrgenin muńǵuldardan kóretin Mysyr kóndigerleri buryn-sońdy kezikken dushpanyńnyń biri emes. Óz ishinde birine-biri ıilmeı, qalt ketkenniń moınyna qylysh úıirip jatsa da, jat jurttyq jaý qolyna birin-biri bermeıdi. (Qulaǵýǵa qarap) Mendik maqsat – ataq ta emes, dańq ta emes! Uǵa bilseń, aǵaıynnyń dáribine aldanbaı, túpti kózde! Dańq – túpte! Túpte! Uly Boǵda babamyz bárimizge amanatqa qaldyrǵan armanǵa qol jetkersek, abyroı da, dańq ta sol, men úshin! Móńke. Jalǵyz sen ǵana emes, bárimiz úshin de!.. Bárimiz úshin, Batý! Búkil Shyńǵys qaǵan uldary úshin!.. Batý. Olaı bolsa, qarjasýdyń qajeti qansha dál qazir?! Móńke. Bizge qoıar kináń ne? Áldeneden eseń ketken adamdaı, yǵyrta kelgen óziń ǵoı!.. Qulaǵý (Batýǵa). Tóle qaǵan násilin tómen tutqan túriń be?! Shańyraqtyń túp ıesi Tóle ekenin umytpa! Tóleńgitiń biz emes! Ketbuqa (Móńkege). Ýa, Uly qaǵan! “Tozǵan qaz toptanǵan qarǵaǵa jem bolady”, toqtatsań etti egesti! Móńke (Ketbuqaǵa). Arystandaı erlerdiń ázili de syrt kózge qan maıdanmen bara-bar. Alańdama, Ketbuqa!.. Qulaǵý. Aǵaıyndy-qaryndas keriske barsa da, teriske baqpaıdy. Kóldeneńnen kılikpeı, ańysyn baq ta, artyn kút!.. Batý (ekeýine). Aınalyp kelip syrtqa tebe bererdeı, Kete noıan ne jazdy? Jatyry bólek demeseń,